Những loại lồng đèn xưa ra đời cách đây hơn 100 năm như cặp vọng nguyệt, đèn cự giải (hay lồng đèn giáp), tiến sĩ giấy... có tính thẩm mỹ cao, mang nhiều giá trị văn hóa, tinh thần khi tôn vinh nền mỹ thuật tinh tế của người Việt xưa. Tuy nhiên ngày nay, người yêu thích lồng đèn cổ khó tìm được mặt hàng này trên thị trường vì không còn nhiều hộ sản xuất, bởi chi phí cao và thực hiện công phu.
Nắm bắt nhu cầu tìm kiếm lồng đèn cổ của khách hàng, kết hợp đam mê nghiên cứu văn hóa cổ truyền của bản thân, vợ chồng Kim Thủy (31 tuổi) - Hoàng Sơn (35 tuổi) dừng công việc thiết kế nội thất đã gắn bó nhiều năm để dành toàn thời gian tìm tòi, phục dựng lồng đèn xưa.
Cùng tốt nghiệp ngành thiết kế nội thất Đại học Kiến Trúc TP HCM, Kim Thủy nói vợ chồng cô tận dụng kiến thức được học và số vốn tích lũy sau nhiều năm làm kiến trúc sư để khởi nghiệp.
"Tháng 10/2022, tôi bắt đầu hứng thú với những mẫu lồng đèn cổ khi có dịp được xem ảnh chụp Hà Nội xưa từ năm 1920", Kim Thủy nhớ lại.
Tinh thần mong muốn được giữ gìn những vẻ đẹp cổ truyền ngày xưa trở thành động lực đưa nữ kiến trúc sư bắt tay vào nghề làm lồng đèn. Chị trăn trở nếu không ai bắt tay vào phục dựng món đồ vật cổ truyền này, nó có thể biến mất hoàn toàn. Vì lý do đó, chị quyết tâm theo đuổi công việc mới dù trong đầu vẫn còn nhiều băn khoăn, đặc biệt là bài toán kinh tế khi bắt đầu với sản phẩm có chi phí cao như lồng đèn cổ.
"Tôi tin rằng thành công của bản thân là khi tạo ra giá trị cho cộng đồng, mà ở đây là truyền lửa văn hóa qua nhiều thế hệ. Đặt niềm tin vào những gì bản thân cho là đúng, tôi chia sẻ với chồng, anh Nguyễn Hoàng Sơn, và được ủng hộ", Kim Thủy nói.
Trong giai đoạn đầu, Kim Thủy và Hoàng Sơn dành gần 10 tháng nghiên cứu những mẫu lồng đèn ra đời cách đây hơn 100 năm. Tư liệu không còn nhiều, chỉ có một số bài của nhà nghiên cứu Trịnh Bách. Cặp vợ chồng trẻ chi cả trăm triệu đồng suốt 10 tháng, số vốn đến nay chị Thủy cho biết "vẫn không thể hoàn nổi".
Số vốn còn lại, vợ chồng Hoàng Sơn chia thành 5 gồm ba phần cho công tác thử nghiệm, nguyên vật liệu, chi phí vận hành xưởng và hai phần để chi trả cho nhân sự, những bạn trẻ đã giúp đỡ cả hai. Mới khởi nghiệp, do chưa thể sống nhờ phục dựng lồng đèn cổ, chị Thủy và anh Sơn vẫn nhận những công việc tự do liên quan đến thiết kế nội thất để duy trì thu nhập ổn định.
Dù có kiến thức về mỹ thuật, vợ chồng chị Kim Thủy trải qua nhiều khó khăn khi phục dựng lồng đèn xưa, đặc biệt là thử thách tìm nguyên liệu làm khung.
"Lúc đầu, tôi dùng kẽm nhưng lại cho ra thành quả vô hồn, không mềm mại và kém tinh tế với những tấm giấy kiếng bị lem nhem. Tre cũng quá giòn, khó mà uốn cong. Cuối cùng, tôi chọn làm khung bằng trúc để có thể uốn những đường cong mềm mại", anh Hoàng Sơn nói.
Sau nhiều sản phẩm thử nghiệm không thành công, chị Thủy mới có những mẫu hoàn thiện như hiện nay. Chị cho biết mẫu thiết kế hiện tại giống tương đương 70% so với lồng đèn ngày xưa.
Điều tạo nên sự khác biệt của lồng đèn chị Thủy thực hiện và những chiếc lồng đèn giấy kiếng khác nằm ở chỗ khung trúc. Trong khi những chiếc lồng đèn khác chỉ là 2D thì lồng đèn cổ được thực hiện dưới mô hình 3D, với nhiều đường uốn cong tạo cảm giác mềm mại và chân thật hơn. Kim Thủy cho biết một bó trúc chị mua thì có đến 1/3 không đạt yêu cầu về chất lượng, uốn cong dễ gãy. Để có thể ráp giấy kiếng vào những mặt cong cũng là một thử thách yêu cầu tính kiên nhẫn và tập trung cao vì giấy mềm, dễ rách, lại khó bảo quản trong điều kiện thời tiết ẩm, chỉ cần dính nước là hỏng.
Gần tết Trung thu năm nay, trong căn phòng nhỏ chỉ 30 m2 đầy ắp lồng đèn bằng nan trúc đang chờ được hoàn thành và vận chuyển đi. Các mẫu lồng đèn hình tôm, cua, cá, với kích thước lớn lạ mắt được treo khắp phòng. Hoàng Sơn kể: "Khi nhận được đơn hàng đầu tiên, tôi sợ hơn là vui. Vì chi phí cho một chiếc lồng đèn quá cao, tôi sợ khách hàng sẽ không hài lòng. Năm nay, những chiếc lồng đèn được khen là đã tinh tế, mềm mại hơn năm ngoái khiến tôi vui lắm. Niềm vui của tôi đến từ việc khách hàng cũ quay lại mua lồng đèn trong năm nay".
Các công đoạn tạo nên một sản phẩm đèn lồng khá cầu kỳ, qua 4 bước: dùng nhiệt uốn trúc, lợp giấy kiếng, vẽ trang trí và hoàn thiện căng dây. Thời gian hoàn thành một sản phẩm trung bình từ 24 đến 30 tiếng, tương đương lao động trong ba ngày (mỗi ngày làm 9-10 tiếng).
Một sản phẩm thủ công như vậy bán ra có giá dao động từ vài trăm đến vài triệu, trong đó đắt nhất là 7 triệu đồng cho một chiếc kích thước to 1,6 m. Sản phẩm kích thước trung bình sẽ có giá từ 3-5 triệu đồng. Năm nay, nhận được sự ủng hộ của mỗi người, xưởng lồng đèn của vợ chồng trẻ liên tục "cháy hàng". Chị Kim Thủy chia sẻ trong thời gian cao điểm này, mỗi ngày hai vợ chồng chỉ ngủ 3-4 tiếng để kịp làm hàng.
Chị Thảo (26 tuổi), vị khách đặt mua chiếc lồng đèn Lý ngư hóa long (cá chép hóa rồng) đang được thực hiện, cho biết bản thân hứng thú với lồng đèn cổ truyền nên đã đặt thử.
"Mặc dù giá cả có cao hơn so với những mẫu đèn bán ra thị trường nhưng tôi thấy nó có ý nghĩa về mặt văn hóa và cũng có thể treo trong nhà quanh năm, không riêng dịp lễ Trung thu. Thời gian chờ đợi là một tuần và chiếc lồng đèn có giá 3,5 triệu đồng", chị Thảo nói.
Ngoài ra, xưởng lồng đèn của vợ chồng Kim Thủy - Hoàng Sơn còn nhờ đến sự phụ giúp của 10 sinh viên để hoàn thành các sản phẩm. Những bạn trẻ này đều yêu thích sản phẩm liên quan đến văn hóa truyền thống và có kỹ năng nhất định vì không phải ai cũng đáp ứng được yêu cầu nhẫn nại của công việc thủ công.
Chị Kim Thủy lấy ví dụ một chi tiết trên áo của tiến sĩ giấy trên lồng đèn đã có đến hơn 50 lớp giấy xếp chồng lên nhau và được cắt dán thủ công hoàn toàn. Một mô hình tiến sĩ giấy sẽ có hơn 500 mảnh chi tiết, vì vậy mà mô hình này có giá cao, gần hai triệu đồng.
"Nhiều người bảo giá đó quá cao cho một chiếc lồng đèn nhưng họ không biết để làm ra nó khó thế nào. Có rất nhiều khách khi hỏi giá xong thì không phản hồi bởi chi phí cao nhưng tôi nghĩ khi họ biết công sức cho một sản phẩm thì họ sẽ thấy xứng đáng", Kim Thủy trả lời Ngôi sao.
Kim Thủy cho biết chị cố gắng phục dựng một cách tốt nhất những hoa văn này vì mong muốn mọi người có thể biết đến độ tỉ mỉ và tinh tế của lồng đèn cổ cũng như tay nghề thượng thặng của người Việt xưa.
Anh Hoàng Sơn kể nhiều lần vợ chồng cũng có ý định bỏ cuộc khi không tìm được nguồn tư liệu, việc phục dựng gặp nhiều khó khăn. Tuy nhiên, chính những bạn trẻ làm việc chung đã cho anh chị thêm động lực để cố gắng. "Những bạn trẻ đến với Kim Thủy - Hoàng Sơn đều là những người yêu văn hóa cổ truyền và mong muốn góp sức mình để gìn giữ. Tôi mong muốn vừa có thể tạo ra công việc cho các bạn, vừa giúp các bạn theo đuổi đam mê với văn hóa Việt xưa", anh Sơn nói thêm.
Đèn lồng không chỉ treo vào dịp Trung thu mà ngay cả dịp Tết, hay quanh năm đều có thể trang trí ở nhà. Kim Thủy mong rằng sẽ được mọi người ủng hộ để phát triển sản phẩm quanh năm chứ không riêng dịp lễ Trung thu. "Khách hàng của những chiếc lồng đèn thường là gia đình hay những công ty đặt làm đồ treo trang trí, ít có các bạn trẻ vì giá thành cao. Trong tương lai, tôi sẽ phát triển những mẫu lồng đèn có kích thước nhỏ hơn, đơn giản hơn để phù hợp với giới trẻ. Ngoài ra, tôi sẽ tổ chức một số workshop để giới thiệu những mẫu lồng đèn cổ đến đông đảo với các bạn", Kim Thủy nói.
Xem thêm hình ảnh về lồng đèn cổ:
Hạnh Lê