Tết Đoan Ngọ (mùng 5/5 âm lịch) phổ biến tại nhiều quốc gia và vùng lãnh thổ ở châu Á như Trung Quốc, Hong Kong, Đài Loan, Nhật Bản, Hàn Quốc, Triều Tiên và Việt Nam. Mỗi nơi lại có phong tục và quan niệm riêng về ngày này.
Cơm rượu nếp phổ biến trong ngày Tết Đoan ngọ.
Phổ biến nhất là truyền thuyết Trung Quốc. Vào thời chiến quốc, một đại thần nước Sở là Khuất Nguyên, vì can gián nhà vua mà đắc tội, bị đày về vùng Giang Nam. Về sau, vì chán nản, ông gieo mình xuống sông Mịch La tự vẫn. Người dân xót thương một vị quan vì dân vì nước nên tổ chức cúng bái bánh ú để tôm cá, sâu bọ không rỉa xác của ông. Ngoài ra, dịp Đoan Ngọ cũng là lễ hội đua thuyền rồng rất phổ biến ở Trung Quốc, bắt nguồn từ truyền thuyết về những người chèo thuyền đi tìm thi thể của vị quan yêu nước này.
Ở Việt Nam, Tết Đoan Ngọ cũng mang ý nghĩa diệt trừ sâu bọ nhưng cách lý giải khác. Theo đó, đầu tháng 5 là lúc kết thúc vụ chiêm, chuẩn bị bước sang vụ mùa, cũng là thời điểm sâu bọ phát triển sinh sôi, làm hại mùa màng. Tương truyền rằng có một ông lão tên là Đôi Truân từ xa đi tới, khuyên người dân lập đàn cúng bánh gio, trái cây, cơm rượu nếp... để giải được nạn. Hiện phong tục này vẫn được lưu truyền ở hầu hết vùng miền.
Tuy nhiên ở nhiều nơi, đặc biệt là miền Trung, ngày Đoan Ngọ còn có ý nghĩa khác mà không nhiều người biết. Theo đó, người xưa quan niệm con gái đi lấy chồng đã là "con của nhà người ta", phải lo toan quán xuyến mọi việc lớn nhỏ bên nhà chồng. Nhưng vào ngày Tết Đoan Ngọ, những chàng rể sẽ bày tỏ lòng biết ơn, thành kính với nhạc phụ, nhạc mẫu. Điều này thể hiện tinh thần kính trên nhường dưới, hiếu thảo, chu toàn đôi bên nội ngoại của người Việt xưa, dù thời đó vẫn chịu ảnh hưởng của lễ giáo phong kiến trọng nam khinh nữ.
Thịt vịt luộc rất phổ biến ở miền Trung vào mùa Đoan ngọ. Ảnh: Ngô Tuyết Phượng
Tháng 5 cũng trùng vụ chiêm, những chàng rể phải làm lễ sêu, biếu cha mẹ vợ gạo nếp mới gặt, đậu xanh mới, chim ngói, ngỗng, đường cát và dưa hấu. Sau này, lễ sêu không còn cầu kỳ như trước đây, chủ yếu là bày tỏ lòng thành hiếu kính. Vào ngày 5/5 âm lịch, các chàng rể thường mua vịt sống để biếu bố mẹ vợ. Theo Đông y, thịt vịt có vị ngọt hơi mặn, tính hàn, có tác dụng làm tăng thêm sinh lực, bồi bổ cơ thể cho người bị suy nhược, tốt cho người lớn tuổi.
Thịt vịt còn có tác dụng giải độc mụn sưng và hạ nhiệt trong dịp tháng 5 âm lịch nóng nực, oi bức. Dịp Đoan Ngọ trùng với thời điểm thay đổi thời tiết, thường có bão lũ, con người dễ nhiễm bệnh, cảm sốt nên thịt vịt có thể cân bằng nhiệt cơ thể, dưỡng thân, bồi bổ sức khỏe, dùng làm quà biếu rất hợp lý. Vịt cũng có thể chế biến thành nhiều món từ luộc, hấp đến quay, nướng, nấu lẩu.
Bánh ú trứng muối ở miền Nam. Ảnh: Thiên Chương
Ở miền Nam, cộng đồng người Hoa sinh sống đông đảo nên người dân có phong tục cúng bánh ú vào dịp Tết Đoan Ngọ. Bánh ú có hai loại là bánh ú nhân ngọt và bánh ú nhân mặn. Trong đó, bánh ú mặn được ưa chuộng ở miền Tây. Bánh có nhân là trứng cút, trứng vịt muối, thịt xá xíu, nấm đông cô, tôm khô, hạt sen... quyện với lớp vỏ dẻo dẻo, thơm thơm mùi lá. Chiếc bánh được gói theo hình chóp nón, lớp vỏ không quá dày, ôm lấy nhân bánh nên mùi vị thấm đẫm từ trong ra ngoài.
Trong khi đó, ở miền Bắc, người dân thường cúng bánh gio (tro) chấm mật mía. Mùa hè, ăn nhiều loại quả nóng dễ khiến người "bốc hỏa", miếng bánh gio có tính mát, cân bằng điều hòa cơ thể. Người Bắc luôn cúng thêm mận và vải - hai thức quả quen thuộc vào mùa hè.
Cơm rượu nếp là món ăn phổ biến nhất, có trên mâm cúng của cả ba miền Bắc - Trung - Nam. Món ăn có vị cay the ngọt ngọt của rượu, vị dẻo của lúa nếp mới, mang ý nghĩa diệt trừ sâu bọ và đẩy lùi dịch bệnh. Tuy nhiên, bạn không nên ăn khi cơ thể đang bị nhiệt, ăn khi đói. Bên cạnh đó, rượu nếp có nồng độ cồn nên sau khi ăn không nên lái xe.
Nguyên Chi tổng hợp
