Dù rất bận nhưng mỗi khi có khách ghé nhà, ông cụ tuổi 74 lại thoăn thoắt rót ly trà nóng mời khách và say sưa kể về đồ cổ, kể chuyện lịch sử về dòng sông như kể về người yêu. Tiếng cười sang sảng cùng chất giọng rắn chắc của ông xóa đi khoảng cách với những người lần đầu gặp.
Ông kể, cách đây 30 năm, đang là thầy dạy sử, đùng một cái ông chuyển qua nghiên cứu đồ cổ. Lần ấy, cầm chiếc bình gốm vừa vớt được dưới sông Hương do một người bạn tặng, ông đã bị mê hoặc bởi những họa tiết vừa đẹp mắt, vừa huyền bí lạ kỳ. Và như “duyên tiền định”, ông cất công đi dọc hai bên bờ sông Hương, những nơi nào mà người ta có tập kết nhiều đồ cổ, nghiên cứu thực địa chứ không để mua bán.
Nhà nghiên cứu Hồ Tấn Phan bên những đồ gốm cổ chất đầy trên nóc tủ, tường nhà. Ảnh: Nguyễn Đông. |
Sau năm 1975, những người khai thác cát sạn thủ công trên sông Hương liên tiếp vớt được đồ gốm với số lượng lớn. Cứ vớt lên rồi lại vứt xuống hoặc mang về chất đống nơi bờ rào. Nhiều người thiếu vật dụng cũng không dám dùng bình gốm vừa vớt được vì quan niệm ám khí. Vô tình chính những người dân này đã làm một cuộc khai quật khảo cổ học vĩ đại với số người tham gia lên đến hàng trăm người và cổ vật chất đầy như núi.
Ban đầu những bình gốm cổ được bán với giá rẻ như cho. Nhiều người còn gom đồ rồi chở xích lô đến tận nhà ông để bán theo lô, có ngày đến cả chục chuyến. Nhưng đồng tiền cũng nhanh chóng dạy khôn cho con người. Đến khi thấy nhiều người săn tìm đồ cổ, ngay cả một người mới bắt đầu vào nghề lặn vớt đồ cổ cũng biết hét giá trên trời.
“Nhiều người nói tôi dại bởi vì sao không hưởng thụ tuổi già mà tự hành thân mình, đổ tiền vào mua đồ cổ. Nhưng với tôi, đơn giản vì tư liệu đồ cổ góp phần bổ sung một cách đầy đủ hơi thở của cuộc sống mọi thời đại mà thư tịch không thể hiện hết”, ông Phan tâm sự. Với suy nghĩ vậy, chẳng quản ngày đêm, mưa nắng, ông cần mẫn tìm kiếm đồ gốm sần sùi, sứt mẻ được vớt lên từ đáy sông Hương về nghiên cứu.
Bây giờ, ông Phan được nhiều người nhắc đến với cái tên nghe là lạ “Người đọc lịch sử dưới sông Hương”, hay “Vua đồ cổ”. Khu vườn rộng chừng 3.000 m2 của gia đình ông trên đường Cao Bá Quát (TP Huế) đồ gốm cổ bày la liệt. Trong nhà, đồ cổ xếp khắp các bàn, tủ… Mỗi khi có người vớt được đồ cổ, ông nhận được tin báo đầu tiên để thẩm định niên đại và giá trị của từng hiện vật.
Mân mê chiếc bình gốm thuộc văn hóa Sa Huỳnh, ông Phan tâm sự rằng nhiều khi có nhu cầu nghiên cứu kỹ cũng như lưu giữ lại những hiện vật, dù chỉ là một mảnh gốm vỡ, ông phải đi vay nóng tiền để mua cho bằng được. Mua được rồi cả ngày ông cứ thơ thẩn ngắm nghía, tra sách rồi chong đèn lên viết. “Đến với đồ cổ cũng cần có cái duyên, trời cho ai thì người ấy được hưởng. Nhiều cổ vật vô tiền khoáng hậu (trước không có, sau không còn) nên trong đời mình chỉ có duyên gặp một lần”, ông chia sẻ.
Ông tiết lộ trong hàng chục nghìn đồ cổ đang lưu giữ, quý nhất là những hiện vật độc bản hoặc quá hiếm như hiện vật văn hóa Sa Huỳnh với niên đại trên dưới 2.000 năm. Nhiều người trong giới săn lùng đồ cổ tìm đến hỏi mua nhưng chỉ nhận được những cái lắc đầu. “Văn hóa thì không thể mang ra mua bán và định giá bằng tiền được”, ông Phan lý giải.
Mùa mưa lũ đến là ông lại đứng ngồi không yên. Những năm mới sưu tầm, đồ cổ được bỏ lỉnh kỉnh khắp nhà. Lũ lên, ông loay hoay mãi vẫn không bảo quản hết, nhiều chiếc bình bị nước lũ quấn trôi, tiếc đứt ruột. Đêm đến là ông lại đứng ngâm mình trong nước lũ coi đồ. “Giờ mình đã rút được kinh nghiệm rồi, bỏ bình nhỏ vào thùng to, chèn cát đầy vào, nước lũ lên rồi lại rút mà đồ vẫn còn nguyên chỗ cũ”, ông chia sẻ.
Với ông giá trị nhất là những hiện vật thời văn hóa Sa Huỳnh với niên đại trên dưới 2.000 năm. Ảnh: Nguyễn Đông |
Ông Phan còn được gắn với giai thoại “người trên mặc vét, dưới mặc quần đùi”. Chuyện là trận lụt lịch sử ở Huế năm 1999, nhiều đồ đạc trong nhà ông Phan bị nhấn chìm, gần chục nghìn cuốn sách quý bị hư hại, ngay cả nửa sau bản thảo bài nghiên cứu ông đang viết dở cũng bị bê bết bùn, phân nửa không còn đọc nổi.
Khi đọc bài nghiên cứu công phu của ông, những người trong giới nghiên cứu ở Huế đều tấm tắc khen. Nhưng đang đọc dở thì thấy… đứt đoạn. Một người buột miệng “Sao lại trên mặc áo vét, dưới mặc quần đùi thế này”. Thế là nhiều người ví ông người trên vét, dưới quần đùi (hoặc có dị bản trên mặc áo vét dưới không mặc gì) để bông đùa về bài nghiên cứu bị bỏ lửng.
Nhắc lại chuyện cũ, ông Phan cười xòa: “Trận lũ năm ấy đến giờ vẫn còn dấu vết. Vừa rồi tôi lục lại cuốn Từ điển Hán - Việt thấy bùn còn bám nguyên. Muốn đọc được chữ phải dùng móng tay khẽ cạo bùn ra, có khi cả buổi mới đọc được vài trang nhưng vừa đọc lại vừa thấy nhớ chuyện xưa”.
Hạnh phúc với nhà nghiên cứu Hồ Tấn Phan là ngày ngày được sống trong không gian xung quanh là đồ cổ. Ông mong ước ở Huế sẽ có một bảo tàng về đồ cổ để trưng bày những hiện vật của văn hóa Sa Huỳnh và văn hóa Chămpa tìm được dưới sông Hương bởi từ thời tiền và sơ sử cho đến thời Chămpa, Thừa Thiên - Huế là một trong những trung tâm văn hóa lớn, thể hiện qua số lượng cổ vật đồ sộ tìm được.
Ông sẽ tình nguyện hiến tặng những hiện vật quý đã cất công gần nửa đời sưu tầm, nghiên cứu.
Nguyễn Đông