>> Cảm nhận sách hay, nhận điện thoại
Khương Duy
(Cuốn sách của tôi)
Ngày nay Nhật Bản là một cường quốc và cũng là nơi tập trung nhiều tinh hoa, nghệ thuật hàng đầu thế giới. Vậy tại sao Nhật Bản lại phát triển mạnh mẽ như vậy? Những bài tiểu luận trong cuốn sách Việt Nam và Nhật Bản giao lưu văn hoá của giáo sư Vĩnh Sính đã trả lời được phần nào câu hỏi đó.
Để hiểu rõ tại sao Nhật Bản phát triển được như ngày nay, trước hết ta phải quay về một thế kỷ rưỡi trước, xem họ đã canh tân thế nào? Vào thời Minh Trị (từ năm 1868), Nhật Bản đã bắt đầu công cuộc canh tân đất nước mạnh mẽ bằng cách tích cực học hỏi và tiếp thu văn minh Tây phương. Họ cử người sang các nước tiên tiến học với phương châm rất thiết thực là "nước nào giỏi cái gì, ta học cái ấy". Vì theo quan niệm của họ, cách bảo vệ chủ quyền hữu hiệu nhất là tiếp thu văn hoá Tây phương, theo dạng "biết người biết ta, trăm trận trăm thắng" để có thể cùng đua tranh với các cường quốc.
Người đứng đầu trong công cuộc canh tân này là Fukuzawa Yukichi (1835-1901), ông đã đi bôn ba khắp châu Âu và Mỹ để tận mắt học những điều hay của văn minh Tây phương, rồi về nước góp sức mình vào việc thức tỉnh dân chúng Nhật, hòng có thể bắt kịp các cường quốc Tây phương. Fukuzawa từng phát biểu rằng: "Phương sách giữ gìn độc lập không thể tìm đâu ra ngoài văn minh. Hiện nay nước Nhật đang tiến lên đài văn minh cũng chính vì để bảo vệ độc lập quốc gia. Độc lập quốc gia là mục tiêu và nền văn minh của quốc dân là phương tiện để đạt mục tiêu đó".
Nhằm tiếp thu văn hoá Tây phương, Nhật Bản vào thời Minh Trị đã cho dịch rất nhiều bộ sách giá trị của những học giả nổi tiếng Tây phương lúc bấy giờ. Có thể nói nửa đầu thời Minh Trị (1868-1889), phong trào dịch thuật ở Nhật Bản để giới thiệu tư tưởng Tây phương đã phát triển cực kỳ mạnh mẽ, với số lượng sách dịch rất đáng nể.
Nhờ canh tân mạnh mẽ, Nhật nhanh chóng trở thành cường quốc của châu Á, mở đầu bằng việc đánh bại người láng giềng khổng lồ Trung Quốc trong cuộc chiến tranh Trung - Nhật 1895, rồi thắng luôn cả Nga trong cuộc chiến Nga - Nhật 1905. Hai trận thắng liên tiếp này đã làm rúng động cả phương Đông, đặc biệt là Việt Nam. Phong trào Đông Du ở Việt Nam do các cụ Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh khởi xướng chính là vì thấy rõ thành quả của Nhật đạt được và muốn đi theo họ nhằm tìm lại chủ quyền cho nước nhà.
Từ xưa, trong tâm trí người Nhật luôn có sự hiện diện cùng lúc của hai khái niệm. Đó chính là cái điều kiện sẵn có để sau này đến thời Minh Trị, người Nhật có thể tiếp thu một cách dễ dàng những tư tưởng phương Tây, vì khi anh đã chấp nhận hai khái niệm thì đương nhiên anh sẽ chấp nhận được khái niệm thứ ba, thứ tư... Tinh thần đa nguyên nảy nở, do vậy, tinh thần tự do sẽ được nảy sinh, con người ta sẽ dễ dàng tiếp thu cái mới để phát triển.
Nếu như ở Nhật có một Fukuzawa Yukichi là nhà canh tân tiêu biểu thì ở Việt Nam có hai vị Phan Bội Châu và Phan Châu Trinh, đặc biệt là Phan Bội Châu vì ông có những hoạt động chính trị vô cùng sôi nổi vào đầu thế kỷ 20. Cả hai người, Fukuzawa Yukichi và Phan Bội Châu, đều muốn canh tân nước nhà, hòng tạo được thế độc lập cho dân tộc, từ đó đưa đất nước đi lên. Nhưng tại sao Fukuzawa lại thành công với nước Nhật, còn những nỗ lực của Phan Bội Châu cuối cùng đã trở thành "bèo bọt"?
Qua một bài tiểu luận sâu sắc, Vĩnh Sính phân tích quan điểm của hai nhân vật Fukuzawa Yukichi và Phan Bội Châu về cái gọi là độc lập quốc gia để nhằm lý giải một phần cho lý do thành công ở Nhật và thất bại tại Việt Nam. Theo Vĩnh Sính, "Fukuzawa cho rằng căn bản độc lập quốc gia là tinh thần độc lập của mỗi người trong nước", trong khi đó, Phan Bội Châu "nhấn mạnh về sự hợp quần và coi đó là nền tảng của độc lập quốc gia". Hai ý này không hẳn là mâu thuẫn nhau, "chỉ có điều là khi phân tích về độc lập cá nhân, Phan Bội Châu chỉ phân tích khái niệm này theo nghĩa tiêu cực là 'kích kỷ', chứ không nhận thức được mối liên hệ năng động giữa độc lập cá nhân và độc lập quốc gia như Fukuzawa".
Ngoài ra Phan Bội Châu còn chủ trương bạo động để giành độc lập và lại có tư tưởng Liên Á, "đối với Phan, nền độc lập của Việt Nam không thể phục hồi được nếu không có sự giúp đỡ của các nước Á châu khác, đặc biệt là Trung Hoa và Nhật Bản", có thể nói Phan Bội Châu đã quá lý tưởng hoá mọi sự và quá trông cậy vào người khác thay vì tự trông cậy vào chính bản thân.
Ở Việt Nam có Phan Châu Trinh chủ trương nâng cao dân trí giống Fukuzawa Yukichi nhưng có lẽ vì bị cái khuôn khổ của Nho học đè nặng quá nên Việt Nam vẫn không thể tự bứt mình ra mà tiếp nhận nền Tây học như Nhật được, do vậy mà phong trào duy tân theo quan điểm của Phan Bội Châu thất bại. Hai đường lối, hai quan điểm khác biệt nhau của hai người dẫn đầu phong trào duy tân ở hai dân tộc dẫn đến hai vận mệnh khác nhau.
Tuy thế, đó cũng chỉ là một phần nguyên do, sở dĩ người Nhật đi theo Fukuzawa Yukichi mà thành công được là ở chính nội tại dân tộc Nhật đã chuẩn bị tư thế sẵn sàng cho một cuộc đổi mới. Còn ở trường hợp Phan Bội Châu, thiết nghĩ cho dù Phan Bội Châu có cùng chí hướng với Phan Châu Trinh là làm cuộc cách mạng về dân trí trước nhất thì cũng chưa chắc người Việt sẽ đi theo một con đường giống người Nhật, một khi cái gông cùm của Nho học vẫn còn xiềng xích tư duy của người Việt và việc tháo bỏ cái gông cùm đã đeo vào dân tộc Việt suốt hàng mấy trăm năm nay rõ ràng không phải là việc một sớm một chiều được.
Qua những bài tiểu luận xuất sắc và phần khảo dịch công phu của Vĩnh Sính, người đọc có thể hiểu được đôi nét về nền văn hoá Nhật Bản, cũng như có cái nhìn đối chiếu ngược lại với văn hoá Việt Nam, để hiểu thêm về hoàn cảnh nước nhà, từ đó, tự biết cố gắng và phấn đấu hơn nữa. Ta đã bước sang thế kỷ 21 hơn chục năm mà những lời của Phan Châu Trinh hồi đầu thế kỷ 20: "chấn dân khí, khai dân trí, hậu dân sinh", vẫn còn vang vọng lại đâu đây, vẫn còn là một vấn đề cực kỳ thời sự cho đến tận ngày hôm nay.