Áp lực nuôi con nhỏ, chăm cha mẹ già đè nặng thế hệ con một ở Trung Quốc

Yin Fan là một bà mẹ đơn thân hơn 30 tuổi. Khi Yin mang thai con gái, cha cô đang sống ở một thành phố khác, được chẩn đoán mắc chứng rối loạn thần kinh thực vật, bị teo cơ và nhanh chóng mất khả năng vận động. Là con một trong nhà, cô một mình gánh vác trách nhiệm chăm sóc con nhỏ lẫn cha già.

Yin thuộc thế hệ những đứa trẻ đầu tiên sinh ra bởi chính sách một con của Trung Quốc - nhóm nhân khẩu sinh trong khoảng năm 1976-1985, còn được gọi là "thế hệ bánh mì kẹp". Giờ đây, họ bị mắc kẹt giữa nghĩa vụ chăm sóc con cái và cha mẹ già yếu, bị ràng buộc cả về tài chính lẫn tình cảm.

Theo Feng Xiaotian, giáo sư xã hội học, nhân khẩu học tại Đại học Nam Kinh, Trung Quốc hiện có hơn 170 triệu gia đình "bánh mì kẹp" như vậy. Lớn lên vào những năm 1980 và là con một trong gia đình, những người như Yin thường được gọi là "tiểu hoàng đế" vì thu hút mọi sự chăm sóc, quan tâm của mọi người trong gia đình. "Giờ đây, họ trở thành thế hệ mang nhiều gánh nặng nhất ở Trung Quốc", Giáo sư Mu Guangzong thuộc Viện Nghiên cứu Dân số tại Đại học Bắc Kinh cho biết.

Trong ba thập kỷ qua, khi thế hệ bánh mì kẹp lớn lên và lập gia đình, Trung Quốc đã trải qua một sự chuyển dịch sâu sắc sang một xã hội già hóa ít trẻ em. Từ năm 1990 đến 2021, tuổi thọ trung bình của người dân Trung Quốc tăng từ 68,6 lên 78,2. Tỷ lệ người trên 65 tuổi tăng hơn gấp đôi, từ 5,3% lên 13,5%. Tỷ lệ sinh giảm xuống dưới 1% vào năm 2020 và nước này dự kiến bước vào thời kỳ tăng trưởng dân số âm vào năm 2025.

Với việc cha mẹ sống lâu hơn và các cặp vợ chồng sinh con ở độ tuổi lớn hơn, những thách thức mà gia đình "bánh mì kẹp" phải đối mặt ảnh hưởng đến cuộc sống của chính họ và tác động tới phần còn lại của xã hội.

Phí giữ trẻ đắt đỏ

Trung Quốc thực hiện chính sách một con vào năm 1980 để giảm bớt dân số, tạo điều kiện tăng trưởng cho một nền kinh tế kế hoạch vốn đang thiếu hụt trầm trọng về vốn, tài nguyên thiên nhiên và hàng tiêu dùng. Các nhà chức trách đã nới lỏng giới hạn vào năm 2016, cho phép mỗi gia đình có hai con. Năm 2021, sau cuộc điều tra dân số mới cho thấy tỷ lệ sinh đã chững lại, chính quyền đã nâng giới hạn lên ba trẻ em.

Thiếu hụt tiền bạc, thời gian và năng lượng là những lo lắng phổ biến nhất mà các gia đình "bánh mì kẹp" phải đối mặt. Sinh con, đặc biệt sinh con thứ hai, thường là điểm khởi đầu của những cuộc khủng hoảng.

"Đây là khoảng thời gian căng thẳng nhất đối với tôi", Liu Li (37 tuổi), nhân viên một doanh nghiệp nhà nước, cho biết. Vợ của Liu làm tại ngân hàng, tổng thu nhập hàng tháng của hai vợ chồng là 20.000-30.000 nhân dân tệ (tương đương 2.900-4.300 USD). Đó là mức thu nhập khá của tầng lớp trung lưu ở thị trấn nhỏ. Nhưng kể từ khi sinh đứa con thứ hai, họ luôn kẹt tiền.

Zang Qisheng, giáo sư tại Đại học Soochow, cho biết ngay cả những vợ chồng có thu nhập ổn định và tiết kiệm hợp lý vẫn dễ mắc kẹt trong vấn đề tài chính do thời gian eo hẹp, khó khăn về sức khỏe bởi gánh nặng nuôi dạy con cái. Chi phí trung bình để nuôi dạy một đứa trẻ đến năm 18 tuổi ở Trung Quốc là 485.000 nhân dân tệ vào năm 2019, cao gấp 6,9 lần GDP bình quân đầu người của nước này, và gấp nhiều lần các nước phát triển như Mỹ, Pháp, Đức, Nhật Bản, theo báo cáo của Viện nghiên cứu dân số YuWa. Chi phí nuôi dạy trẻ thậm chí còn cao hơn ở các thành phố lớn, lên tới hơn một triệu nhân dân tệ ở Thượng Hải và 969.000 nhân dân tệ ở Bắc Kinh.

Wang Guangzhou, nhà nghiên cứu tại Viện Dân số và Kinh tế Lao động thuộc Học viện Khoa học Xã hội Trung Quốc, cho biết áp lực của việc nuôi dạy con cái chủ yếu là vấn đề kinh tế, trong khi chăm sóc người già là vấn đề về thời gian và sức lực. Trong thập kỷ tới, khi các bậc cha mẹ của thế hệ một con bước vào độ tuổi 70 và 80, áp lực chăm sóc người cao tuổi sẽ ngày càng lớn.

Với xu hướng kết hôn và sinh con muộn, áp lực của việc chăm sóc người già và nuôi con nhỏ càng có nhiều khả năng xảy ra cùng lúc. Theo Điều tra xã hội năm 2019, 27% gia đình thành thị ở Trung Quốc gồm những người từ 60 tuổi trở lên và trẻ em từ 14 tuổi trở xuống, có nghĩa là cứ bốn gia đình thì có một gia đình phải đối mặt với áp lực kép này.

Trẻ em là trên hết

Trước tình thế nan giải khi phải chăm sóc người già và trẻ nhỏ, thế hệ "bánh mì kẹp" buộc phải lựa chọn phân bổ tiền bạc, sự quan tâm. "Trẻ em là trên hết" là kết luận trong một nghiên cứu dựa trên cuộc khảo sát qua điện thoại đối với 2.439 gia đình thành thị ở các tỉnh Quảng Đông, Giang Tô và Thiểm Tây của Đại học Tôn Trung Sơn và Đại học Quảng Châu.

Zhong Xiaohui, giáo sư tại Đại học Tôn Trung Sơn, cho biết thế hệ "bánh mì kẹp" thường thể hiện tinh thần trách nhiệm và sự quan tâm đối với trẻ em. Tuy nhiên, về việc chăm sóc người cao tuổi, hầu hết gia đình thiếu kế hoạch rõ ràng và thường phải xử lý gấp rút khi cha mẹ lâm bệnh nặng. Cuộc khảo sát cho thấy có sự tương phản rõ rệt giữa kiến thức phong phú của họ về sự phát triển thời thơ ấu và sự thiếu hiểu biết tương đối của họ về người già.

Yang Juhua, giáo sư dân tộc học và xã hội học tại Đại học Minzu, cho biết con cái trở thành trung tâm và phong cách nuôi dạy con cái của nhiều gia đình có xu hướng chuyên sâu, thậm chí quá mức. Do nguồn lực kinh tế có hạn nên người già thường nhượng bộ.

Không chỉ cha mẹ mà ông bà cũng thường chủ động ưu tiên trẻ nhỏ. Để xoay xở với chi phí chăm sóc trẻ em cao, thế hệ "bánh mì kẹp" thường cần sự giúp đỡ từ cha mẹ của họ.

Sau khi nghỉ hưu, bà Yang Mo (61 tuổi) đi từ quê nhà An Huy lên Bắc Kinh để giúp các con chăm sóc đứa cháu mới sinh. Bà Yang dành 12 tiếng một ngày để chăm cháu. Từ 7h đến 19h, bà cho cháu ăn, tắm và chơi, rồi nấu nướng, dọn dẹp nhà cửa trước khi giao đứa trẻ cho con gái mình khi cô đi làm về.

"Tôi không dám ốm. Vì như thế, ai sẽ chăm sóc cháu tôi?", bà Yang nói.

Theo Ủy ban Y tế Quốc gia, có khoảng 42 triệu trẻ sơ sinh dưới ba tuổi ở Trung Quốc vào năm 2021 và tỷ lệ nhập học tại nhà trẻ chỉ khoảng 5,5%. Điều đó có nghĩa hầu hết gia đình có trẻ sơ sinh phải dựa vào ông bà để chăm sóc trẻ.

Yang Wenzhuang, Giám đốc Cục Giám sát Dân số và Phát triển Gia đình của Ủy ban, cho biết chi phí chăm sóc trẻ chiếm gần 50% thu nhập trung bình của một gia đình và 80% trẻ dưới ba tuổi được chăm sóc bởi ông bà.

Tuy nhiên, khi chính quyền khuyến khích người dân sinh thêm con, mô hình chăm sóc trẻ em dựa vào ông bà có thể không còn khả thi. Một số nghiên cứu đã phát hiện ra rằng ông bà ít tham gia vào việc chăm sóc cháu thứ hai hơn cháu thứ nhất. Giáo sư Yang tại Đại học Minzu giải thích ngày càng nhiều người già có kế hoạch nghỉ hưu riêng và không sẵn sàng dành hết tâm sức cho việc chăm sóc các cháu. Thực tế, ngay cả khi họ muốn, sức khỏe ngày càng yếu đi cũng không cho phép họ làm vậy.

Nếu không có sự giúp đỡ của ông bà, gánh nặng đối với thế hệ "bánh mì kẹp" sẽ tăng lên, do đó khiến họ không muốn sinh thêm con. Trong một cuộc khảo sát năm 2016, 60,7% các bà mẹ đã có một con cho biết họ không có kế hoạch sinh con thứ hai vì thiếu người chăm sóc trẻ.

Từ người chăm sóc đến người nhận chăm sóc

Thách thức nghiêm trọng hơn là ông bà không những không thể giúp đỡ con cái mà còn chuyển từ người chăm sóc sang người cần được chăm sóc. Đối với thế hệ "bánh mì kẹp", kịch bản tồi tệ nhất là cha mẹ của họ đột nhiên bị bệnh nặng hoặc tàn tật, về thể chất hoặc tinh thần.

Wang tại Học viện Khoa học Xã hội Trung Quốc cho biết: "Bố mẹ ốm không chỉ khiến bạn tốn kém mà còn khiến tâm trí bạn rất căng thẳng. Nó không giống như việc nuôi dạy một đứa trẻ, với hy vọng lớn lên mỗi ngày. Một khi người cao tuổi không thể tự lo cho mình trong cuộc sống hàng ngày, hy vọng mỗi ngày một phai nhạt".

Theo ước tính của Ngân hàng Thế giới, Trung Quốc dự kiến sẽ có 93 triệu người trên 75 tuổi vào năm 2030, chiếm 6,6% dân số.

Theo Feng Xiaotian tại Đại học Nam Kinh, tỷ lệ bố mẹ có con đầu lòng làm việc các thành phố là khoảng 60%, dựa trên một cuộc khảo sát quốc gia năm 2015 đối với 12 thành phố và một cuộc khảo sát năm 2016 đối với năm thị trấn ở tỉnh Hồ Bắc. Nie tại Học viện Tài chính và Luật Thượng Hải cho biết nếu cha mẹ của một cặp vợ chồng đã kết hôn sống ở hai thành phố khác nhau, việc chăm sóc cả bốn cha mẹ cùng một lúc càng khó khăn hơn. Những trường hợp như vậy đặc biệt phổ biến ở các siêu đô thị như Bắc Kinh và Thượng Hải, nơi chi phí nhà ở cao là vấn đề đầu tiên khi con cái muốn đưa cha mẹ đến sống cùng - Nie nói.

Một học giả xã hội học nói: "Thành thật mà nói, đây là vấn đề hầu như không có giải pháp khi con cái của thế hệ 'bánh mì kẹp' phải chăm sóc cha mẹ già. Đây là nỗi buồn của thế hệ chúng tôi và của cha mẹ chúng tôi".

Thế hệ 'bánh mì kẹp' thiệt thòi

Vì các cuộc thảo luận công khai tập trung vào chăm sóc trẻ em và người già, nhu cầu, rủi ro của bản thân thế hệ "bánh mì kẹp" thường bị bỏ qua.

Để lo cho cha mẹ, nhiều người đã phải nghỉ việc hoặc chọn một công việc lương thấp hơn với thời gian biểu linh hoạt hơn. Huang Chenxi, Phó hiệu trưởng Trường Phát triển Xã hội thuộc Đại học Sư phạm Đông Trung Quốc, cho biết thế hệ này phải chịu sự sụt giảm thu nhập đáng kể và sự cô đơn khi mất kết nối xã hội, là điều thường xuyên được nhắc tới trong các cuộc phỏng vấn với những người chăm sóc người lớn tuổi tàn tật và mắc bệnh tâm thần ở Thượng Hải.

Fan Hongli và Xin Baoying tại Đại học Kinh tế Tài chính Sơn Đông cho thấy trong một nghiên cứu, việc chăm sóc người cao tuổi làm giảm khả năng tiếp cận công việc phi nông nghiệp của phụ nữ nông thôn xuống 13,5%, một tác động tiêu cực sẽ tiếp tục gia tăng khi cường độ chăm sóc người cao tuổi tăng lên.

Vào năm 2020, quỹ bảo hiểm xã hội của Trung Quốc, bao gồm các quỹ hưu trí cơ bản của nhà nước do chính quyền cấp tỉnh điều hành, đã báo cáo mức thâm hụt hàng năm đầu tiên được ghi nhận. Thâm hụt dự kiến sẽ tăng lên 11,28 nghìn tỷ nhân dân tệ vào năm 2050, khi thế hệ "bánh mì kẹp" nghỉ hưu.

Các học giả từ lâu đã đề xuất các biện pháp của chính phủ để giảm bớt gánh nặng cho thế hệ này. Ma Chunhua, giáo sư tại Viện Xã hội học thuộc Học viện Khoa học Xã hội Trung Quốc, kêu gọi chính phủ đóng vai trò tích cực hơn trong việc cung cấp dịch vụ chăm sóc trẻ em. Bà nói: "Trẻ em cần được cả xã hội chung tay chăm sóc để sau này lớn lên các em sẽ được toàn xã hội chăm sóc, duy trì hoạt động chung của nền kinh tế và tính liên tục của hệ thống an sinh xã hội".

Chen Jia, giáo sư tại Trường Xã hội học thuộc Đại học Thượng Hải, cho biết các chính sách hỗ trợ không thể đạt được trong một sớm một chiều. Ví dụ, các gia đình Nhật Bản đã phải mất hàng thập kỷ để chấp nhận một hệ thống bảo hiểm chăm sóc dài hạn và gặt hái đầy đủ những lợi ích của hệ thống này, Chen nói.

Hằng Trần (Theo Think China)